تجلیات غیبی روح متعالی

آن‌چه مولانا در قصه طولانی دقوقی بیان می‏کند، رؤیای پرماجرایی به نظر می‏رسد که وقوع آن در عالم حس پذیرفتنی نیست و گویی مولانا برای بیان عوالمی‏ که بر روح کمال‌طلب عارض می‏شود و تجلیات غیبی بر آن، نمونه‏ای ساخته و نامش‌را «دقوقی» گذاشته است. این روح متعالی در ظاهر با ما و در میان مردم کوچه و بازار است، اما در عالم غیب سیر می‌کند. مولانا بارها به «سیر روحانی در زندگی مادی و این جهانی» اشاره می‏کند و دقوقی نمونهْ روح آزاد از این جهان و پیوسته به عالم غیب است، که حیات مادی و خاکی ظاهری هم دارد، اما سیر او فقط در راه حق و سیرالی‌الله است.

در این‌جا نخست توصیفی از شخصیت روحانی دقوقی می‏آید که با همهْ تقوا و عبادت، «طالب خاصان حق بودی مدام». آن‌گاه حکایتی از زبان دقوقی می‏شنویم که درسال‌های سلوک، به سفری می‏رود و در آن سفر آرزوی تجلی حق در بشر بر دل او می‏گذرد. شب به ساحل دریایی می‏رسد و هفت شمع پر نور می‏بیند که نورشان تا آسمان می‏رسد. می‏گوید: خیره گشتم، دیدم که، آن هفت شمع نورانی یکی می‏شوند. باز آن یک شمع به هفت مرد تبدیل می‏گردد و باز به صورت هفت درخت در می‏آید که «هر درختی شاخ برسدره زده». این درخت‌ها را رهگذران نمی‏‏بینند و در سایهْ آنها آرام نمی‏‏گیرند. دقوقی به درخت‌ها نزدیک می‏شود. آن هفت درخت یکی می‏شوند. همین‌طور تکرار می‏شود. بعد درخت‌ها به نماز می‏ایستند و یکی از آنها امام جماعت می‏شود. بار دیگر، هفت مرد می‏شوند. دقوقی نزدیک‌تر می‏رود و سلام می‏کند. آنها با ذکر نام او جواب می‏دهند و او را می‏ستایند و پیشنهاد می‏کنند که پشت‌سر دقوقی نماز بخوانند. ساعتی به مراقبه می‏نشینند و رازهایی بر دقوقی می‏گشایند. آن‌گاه دقوقی پیش‌نماز آنها می‏شود. در میان نماز یک کشتی در دریا دچار توفان می‏گردد و به دعای دقوقی، نجات می‏یابد. هم‌زمان با آن نماز هم پایان می‏پذیرد. میان نمازگزاران صحبتی درمی‌گیرد که در میان ما چه کسی برای نجات کشتی دعا کرد و در برابر مشیت حق ایستاد؟ دقوقی می‏گوید: پس از این بگو مگوی آن نمازگزران؛ همان شمع‏ها یا درخت‌ها ناپدید شدند. مولانا قصه را به پایان می‏برد، اما در لابه‌لای این ابیات اندیشه‏های ظریف، ارشادات و برداشت‌های کم‌نظیر و تصویر‏های ذهنی او، همواره خواننده را مسحور می‏کند و در هر کدام هنر و شور و حالی است.

براى شناخت بیشتر دقوقی نگاه کنید به: مآخذ قصص و تمثیلات مثنوى و نامه مرحوم فروزانفر به مرحوم قزوینى و پاسخ او.[1] اما غرض مولانا از سرودن این داستان که ظاهراً بلکه مطمئناً اساس تاریخى ندارد و به نوشته مرحوم قزوینى «آن صنعت‏گر زبر دست با آن مهارت خارق العاده که از صفات مخصوصه نوابغ درجه اول است، در خلق مضامین و تَنْمِیَه و شاخ و برگ دادن آنها و از هیچ محض حکایاتى عریض و طویل ساختن» بیان حقیقت‏هایى است. یکى اینکه، اولیاى حق در صورت متفرق‏اند و در معنى جمع، چنان که در هفت شمع و هفت درخت خواهد آمد. دیگر اینکه اولیاى حق از چشم مردم پنهان‏اند و جز ولى آنان را نتواند دید. دیگر اینکه طریقت اولیا متفاوت است بعضى در همه حال خاموش‏اند و لب به دعا نمى‏گشایند، و بعضى وظیفه دارند از خدا براى امّت طلب خیر کنند. و نکات دیگر که به مناسبت بدان اشارت خواهد شد.